Winnaar Libris Literatuur Prijs 2023 & juryrapport

Al dertig jaar lang hebben Libris-jury’s van uiteenlopende samenstellingen zich gebogen over wat de beste Nederlandstalige roman van het voorafgaande kalenderjaar zou moeten zijn. Er werd vanaf 1994 door niet minder dan honderdvijftig professionals gewikt en gewogen, hartstochtelijk gediscussieerd over literaire merites en een winnaar aangewezen. Niet zelden ontstond er in de buitenwereld commotie over keuzes: van ‘te ingewikkeld’ tot ‘te gewoontjes’ of ‘weer een man als winnaar’, uitspraken die laten zien dat het begrip ‘beste literaire roman’ zich lastig eenduidig laat benoemen. Zo veel (professionele) lezers, zo veel meningen.

Het lezen van literatuur kan woede oproepen, troostrijk zijn, inzichten genereren, het brein prikkelen, de fantasie in werking zetten om een ‘meta’-wereld te creëren waarin het mogelijk is te ontsnappen aan de werkelijkheid of waarin die juist in alle hevigheid wordt beleefd.

Ook dit jaar was er veel te kiezen, waarbij het opviel dat vooral het ‘particuliere’ opgang maakte. Hebben de eenzame coronajaren ons tot navelstaren aangespoord? De jury werd geraakt door de eenling die breinwandelend een moord beraamde, door de jonge vader met het zoontje dat er ‘niet mocht zijn, maar er toch was’. We werden geboeid door de man op leeftijd die, al navigerend in een lesauto door Amsterdam, zich realiseerde dat hij ‘elk decennium van zijn leven iemand anders was geweest’. We werden betoverd door de gedachteflarden van een fictief bemanningslid van de mislukte expeditie van Willem Barentsz en we voelden mee met worstelende figuren in verschillende gebeurtenissen, en vrouwelijke personages op zoek naar hun plek in het labyrint dat ‘het leven’ heet.

Veel goede boeken lees je eenmaal, om ze vervolgens te bewaren en te koesteren. Maar als je in een roman steeds iets nieuws ontdekt, wil je blijven lezen, terugbladeren, passages onderstrepen, fraaie zinnen hardop uitspreken en verworven inzichten met anderen delen. Slechts één keer in de zoveel tijd komt er een Nederlandstalige roman voorbij die alle kwalificaties in zich heeft om uitzonderlijk te zijn. Unaniem koos de jury daarom voor een roman van internationale allure die grens- én genreoverschrijdend is. Een boek dat, zoals Kafka ooit zei, ‘als een bijl het bewustzijn splijt’. Dat ernstig en speels is, analytisch en toch romantisch, dat antwoorden zoekt op levensvragen én een ode aan de verbeelding is. De Libris Literatuur Prijs 2023 gaat naar Anjet Daanje voor Het lied van ooievaar en dromedaris.

(c) Jelmer de Haas

De jury was diep onder de indruk van deze roman, een ongeëvenaard literair bouwwerk van 650 pagina’s, dat stevig geworteld is in Victoriaans Engeland en dat uitwaaiert naar de twintigste eeuw om in hedendaags Groningen te eindigen. Hoofdpersoon is Eliza May Drayden, schrijvende domineesdochter, gemodelleerd naar Emily Brontë, die tijdens haar leven verguisd werd, maar postuum een heldenstatus kreeg. Nooit is de na haar overlijden beroemd geworden fictieve schrijfster zelf aan het woord: het zijn de mensen in haar omgeving die vanuit hun eigen perspectief naar haar kijken: de winkelierster, de dodenverzorgster, haar zussen, biografen, lezers en bewonderaars.

Wie was de in zichzelf gekeerde persoon die één meesterwerk naliet, Haeger Mass? Die haar eigen weg leek te gaan in een tijd dat dit niet van een vrouw werd verwacht? Die in de ban was van het geschreven woord, en, dolend over woeste hoogten, in de kracht van de natuur de eindeloze kringloop van dood en wederopstanding zag? Anjet Daanje brengt met Eliza May Drayden en haar negentiende-eeuwse tijdgenoten de Romantiek tot leven. Haar vrouwelijke personages hebben heftig lief en verliezen zich in door henzelf gecreëerde, zintuiglijke werelden.

Maar daar blijft het niet bij. Gaandeweg breidt Daanje haar literaire spectrum uit. Ze flirt met de gothic novel en het postmodernisme en verwerkt steeds terugkerende symbolen in achtereenvolgende vertellingen, geschriften en observaties die zich over ruim honderdvijftig jaar uitspreiden. Zo zijn er de zoemende bromvlieg, het mysterieuze aantekeningenboekje, het rinkelende belletje, alle manieren om via repeterende motieven een vorm van orde te scheppen in een overigens chaotisch bestaan. Daarbij zijn het vooral vrouwen om wie het draait. Net als Eliza May Drayden willen ze ontsnappen aan de ketens die hen bindt: het geloof, vaders, echtgenoten of conventies. Dat maakt van Het lied van ooievaar en dromedaris genreoverstijgende literatuur, die tot de rand toe met betekenis is gevuld.

Elk nieuw verhaal dat wordt verteld is een draadje van een veelkleurig weefsel, waarbij een ingenieus spel met fictie en werkelijkheid wordt gespeeld. Is Het lied van ooievaar en dromedaris een poging dichter bij het leven en werk te komen van de altijd mysterieus gebleven Emily Brontë? Of weerspiegelt de roman met de steeds repeterende hartstochtelijke liefdes, tussen man en vrouw, zussen en halfzussen, het verstrijken van de tijd en de eeuwige zoektocht van de mens naar houvast en betekenis?

Anjet Daanje is een auteur die de publiciteit niet zoekt, maar die juist mijdt. Die liever schrijft dan praat. Die communiceert via haar werk en zo haar lezers aanspoort om te graven en te duiden. Het lied van ooievaar en dromedarisomvat alles wat excellente literatuur te bieden heeft. Prachtige natuurbeschrijvingen, fraai gecomponeerde zinnen, eigenzinnige zinsconstructies, romantische poëzie en een betekenisvolle inhoud. Het is een roman van de buitencategorie die hart en hoofd beroert. En die via de verbeelding betekenis geeft aan de mysterieuze cyclus van leven en dood.

Jury van de Libris Literatuur Prijs 2023, Amsterdam, 8 mei 2023

• Beatrice de Graaf, historicus, hoogleraar History of International Relations & Global Governance aan de Universiteit Utrecht (voorzitter)
• Yannick Dangre, schrijver en dichter
• Margot Dijkgraaf, literatuurcriticus en schrijver
• Mira Feticu, schrijver, performer, interviewer, radiomaker en publicist
• Lies Schut, literair recensent De Telegraaf